Ju-jitsu – od tradycji do nowoczesności

Ju-jitsu, często tłumaczone jako „łagodna sztuka” lub „sztuka elastyczności”, to wszechstronna japońska sztuka walki, której korzenie sięgają setek lat wstecz. Stanowi ona fundament dla wielu innych systemów walki i oferuje bogaty wachlarz technik oraz głęboką filozofię. Wywodząc się z potrzeby walki wręcz japońskich samurajów, ju-jitsu ewoluowało na przestrzeni wieków, adaptując się do zmieniających się warunków i dając początek różnorodnym stylom, w tym niezwykle popularnemu Brazylijskiemu Jiu-Jitsu (BJJ). Artykuł ten zgłębi fascynujący świat ju-jitsu, przedstawiając jego historię, kluczowe koncepcje, techniki, style, systemy zawodów oraz rolę, jaką odgrywa we współczesnym świecie sztuk walki.

Co to jest ju-jitsu?

Sama nazwa „ju-jitsu” (柔術) składa się z dwóch japońskich słów: „ju” (柔) oznaczającego „łagodność”, „miękkość”, „elastyczność” lub „ustępliwość”, oraz „jutsu” (術) oznaczającego „sztukę”, „technikę” lub „metodę”. Podstawową ideą jest więc pokonywanie przeciwnika nie poprzez bezpośrednią konfrontację siły z siłą, ale przez inteligentne wykorzystanie jego własnej energii, ruchu i siły przeciwko niemu samemu. Ju-jitsu koncentruje się na technikach walki w bliskim dystansie, obejmując rzuty, dźwignie na stawy, duszenia, trzymania oraz, w niektórych stylach, również uderzenia. Jest to system zaprojektowany do skutecznej neutralizacji przeciwnika, niezależnie od jego rozmiaru czy siły, co czyni go praktyczną metodą samoobrony.

Historia i rozwój ju-jitsu

Początki ju-jitsu są trudne do jednoznacznego określenia, ale jego rozwój jest ściśle związany z klasą wojowników feudalnej Japonii – samurajami. Potrzebowali oni skutecznych metod walki wręcz na polu bitwy, gdy utracili broń lub walczyli w zwarciu z opancerzonym przeciwnikiem, gdzie tradycyjne uderzenia były nieskuteczne. Rozwinęły się liczne szkoły (ryūha), każda z własnym zestawem technik i filozofią. Okres Edo (1603-1868), czas względnego pokoju, pozwolił na dalsze doskonalenie i systematyzację tych metod, często nauczanych jako element kompleksowego szkolenia bojowego.

Restauracja Meiji w drugiej połowie XIX wieku przyniosła kres epoce samurajów i otworzyła Japonię na świat. Wiele tradycyjnych szkół ju-jitsu podupadło, ale jednocześnie sztuka ta zaczęła przenikać na Zachód dzięki japońskim emigrantom i mistrzom demonstrującym jej skuteczność. W tym okresie Jigoro Kano, uczeń kilku szkół ju-jitsu, stworzył Judo, kładąc większy nacisk na aspekt sportowy i filozofię wychowawczą. Podobnie Morihei Ueshiba, również ekspert ju-jitsu (szczególnie Daitō-ryū Aiki-jūjutsu), opracował Aikido.

Filozofia ju-jitsu

Rdzeniem filozofii ju-jitsu jest wspomniana zasada „ju” – ustępliwość i elastyczność. Oznacza to nie przeciwstawianie się sile bezpośrednio, lecz umiejętne jej przekierowanie, wykorzystanie impetu i równowagi przeciwnika do własnych celów. Jest to metafora nie tylko walki fizycznej, ale i podejścia do życiowych wyzwań.

Drugą ważną zasadą jest dążenie do maksymalnej skuteczności przy minimalnym wysiłku (koncepcja mocno podkreślana w Judo jako Seiryoku Zen’yō, ale obecna w duchu ju-jitsu). Chodzi o efektywne wykorzystanie techniki, timingu i pozycji, aby zneutralizować zagrożenie bez niepotrzebnego marnowania energii.

Trening ju-jitsu kultywuje również wartości takie jak dyscyplina, szacunek (dla nauczycieli, partnerów treningowych, samego siebie i sztuki), wytrwałość w pokonywaniu trudności oraz ciągłe dążenie do samodoskonalenia – zarówno fizycznego, jak i mentalnego. Adaptacja i ewolucja są wpisane w DNA ju-jitsu, co pozwoliło mu przetrwać wieki i dostosować się do współczesnych potrzeb.

Podstawowe techniki ju-jitsu

Ju-jitsu obejmuje szerokie spektrum technik, które można podzielić na kilka głównych kategorii:

• Nage-waza (投げ技): techniki rzutów i obaleń, mające na celu sprowadzenie przeciwnika na ziemię, często wykorzystując jego ruch i zaburzenie równowagi.
• Kansetsu-waza (関節技): techniki dźwigni na stawy (łokcie, ramiona, nadgarstki, kolana, kostki), mające na celu wymuszenie poddania poprzez ból lub unieruchomienie stawu.
• Shime-waza (絞技): techniki duszeń, polegające na ucisku tętnic szyjnych lub dróg oddechowych w celu zmuszenia przeciwnika do poddania lub utraty przytomności.
• Katame-waza (固技) / Osaekomi-waza (抑込技): techniki kontroli w parterze, trzymania i unieruchomienia przeciwnika na ziemi, często stanowiące pozycje wyjściowe do zastosowania dźwigni lub duszeń.
• Atemi-waza (当て身技): techniki uderzeń i kopnięć w punkty witalne, używane do dekoncentracji, osłabienia lub obezwładnienia przeciwnika. Ich znaczenie różni się w zależności od stylu – są kluczowe w tradycyjnych systemach samoobrony, a często ograniczone lub zakazane w sportowych odmianach BJJ czy Sport Ju-Jitsu.
• Ukemi-waza (受け身技): techniki bezpiecznego padania, kluczowe dla ochrony ciała podczas rzutów i dynamicznych akcji, niezbędne w treningu.

Główne style i odmiany ju-jitsu

Na przestrzeni wieków ju-jitsu rozwinęło się w wiele różnych stylów i systemów. Główne z nich to:

Tradycyjne japońskie ju-jitsu (koryū i gendai)

Koryū jūjutsu odnosi się do starych szkół powstałych przed restauracją Meiji, często zachowujących szeroki program nauczania, obejmujący nie tylko walkę wręcz, ale czasem także techniki z użyciem broni (np. nóż tanto, krótki miecz wakizashi). Przykłady to Daitō-ryū Aiki-jūjutsu czy Takenouchi-ryū. Gendai jūjutsu to nowsze systemy, powstałe po 1868 roku, często bardziej usystematyzowane i czasem adaptowane do potrzeb współczesnej samoobrony lub sportu. Wiele z nich wywodzi się bezpośrednio z koryū. Tradycyjne style kładą nacisk na realizm walki, skuteczność w samoobronie i zachowanie historycznego dziedzictwa.

Brazylijskie jiu-jitsu (BJJ)

Brazilian Jiu-Jitsu (BJJ) to styl, który zrewolucjonizował świat sztuk walki, koncentrując się na walce w parterze (ne-waza). Kluczowe koncepcje BJJ obejmują:

• Kontrolę pozycyjną: zdobywanie i utrzymywanie dominujących pozycji w parterze, takich jak dosia (mount), pozycja boczna (side control), zajęcie pleców (back mount) czy efektywne wykorzystanie gardy (guard) do obrony i ataku z pozycji leżącej na plecach.
• Techniki kończące: stosowanie dźwigni (np. balacha – armbar, kimura, americana, omoplata) i duszeń (np. duszenie zza pleców – rear-naked choke, duszenie trójkątne nogami – triangle choke, gilotyna – guillotine) w celu zmuszenia przeciwnika do poddania się (odklepania).
• Przejścia i przetoczenia (sweeps): płynne poruszanie się między pozycjami oraz techniki pozwalające odwrócić sytuację (np. z gardy na dole do pozycji dominującej na górze).

BJJ trenuje się w dwóch formułach: Gi (w tradycyjnym stroju – kimonie, które można wykorzystywać do chwytów, dźwigni i duszeń) oraz No-Gi (bez kimona, zazwyczaj w spodenkach i rashguardzie, co wymaga adaptacji technik chwytów i kontroli).

Sportowe ju-jitsu (JJIF)

Promowane przez Ju-Jitsu International Federation (JJIF), sportowe ju-jitsu obejmuje kilka konkurencji:

• Fighting System: dynamiczna rywalizacja łącząca trzy fazy walki: uderzenia i kopnięcia na dystans (część 1), rzuty, obalenia i klincz (część 2) oraz walkę w parterze z dźwigniami i duszeniami (część 3). Punkty przyznawane są za skuteczne techniki w każdej fazie.
• Duo System: rywalizacja par (męskich, żeńskich lub mieszanych), które demonstrują techniki samoobrony przed serią 12 losowo wybranych ataków. Oceniana jest szybkość, precyzja, kontrola i realizm wykonania.
• Ne-Waza (BJJ): konkurencja skupiona wyłącznie na walce w parterze, z zasadami zbliżonymi do Brazylijskiego Jiu-Jitsu, również punktowana.

Systemy stopni i pasów

Systemy oznaczania poziomu zaawansowania różnią się w zależności od stylu:

• Tradycyjne japońskie ju-jitsu: niektóre szkoły koryū nadal używają tradycyjnego systemu licencji (menkyo), np. Menkyo Kaiden (pełne przekazanie wiedzy). Wiele nowszych stylów japońskich (gendai) zaadaptowało system stopni uczniowskich kyu (zazwyczaj oznaczanych kolorowymi pasami) i mistrzowskich dan (czarne pasy), podobnie jak w judo czy karate.
• Brazylijskie Jiu-Jitsu (BJJ): posiada charakterystyczny system pasów dla dorosłych: biały, niebieski, purpurowy, brązowy i czarny. Po czarnym pasie istnieją kolejne stopnie (dany), a na najwyższych poziomach pasy czerwono-czarne, czerwono-białe i czerwone, zarezerwowane dla najbardziej zasłużonych mistrzów. Istnieje również odrębny system pasów dla dzieci.

Trening ju-jitsu

Typowa sesja treningowa ju-jitsu zazwyczaj obejmuje:

Kluczowe aspekty treningu to bezpieczeństwo (nauka padów – ukemi, kontrola siły przy technikach kończących, odklepywanie na czas) oraz etykieta dojo/akademii (szacunek, czystość, punktualność). Podstawowym strojem do treningu większości stylów jest judoga lub kimono do BJJ (Gi), składające się z bluzy (uwagi), spodni (zubon) i pasa (obi). W treningu No-Gi używa się zazwyczaj spodenek i rashguarda.

Korzyści z uprawiania ju-jitsu

Regularny trening ju-jitsu przynosi liczne korzyści:

• Rozwój fizyczny: poprawa siły, wytrzymałości, gibkości, koordynacji ruchowej, równowagi i ogólnej sprawności fizycznej.
• Korzyści mentalne i psychologiczne: budowanie pewności siebie, zwiększenie odporności na stres, nauka dyscypliny, cierpliwości, koncentracji i rozwiązywania problemów pod presją.
• Umiejętności samoobrony: nabycie praktycznych i skutecznych technik pozwalających na obronę siebie i bliskich w sytuacjach zagrożenia.
• Aspekty społeczne: przynależność do wspierającej społeczności, nawiązywanie relacji opartych na wzajemnym szacunku i wspólnym dążeniu do celu.

Zawody w ju-jitsu

Rywalizacja sportowa jest ważnym elementem współczesnego ju-jitsu, zwłaszcza w BJJ i Sport Ju-Jitsu. Zawody odbywają się na różnych poziomach – od lokalnych po międzynarodowe mistrzostwa.

• Rodzaje zawodów: najpopularniejsze są turnieje BJJ (organizowane przez federacje takie jak IBJJF, AJP Tour, a także prestiżowe zawody submission grappling jak ADCC) oraz zawody Sport Ju-Jitsu (Mistrzostwa Świata i kontynentalne JJIF, World Games).
• Główne turnieje i ligi: do najważniejszych należą Mistrzostwa Świata IBJJF (Gi i No-Gi), Mistrzostwa Europy IBJJF, Pan American IBJJF, ADCC World Championship (submission wrestling), AJP Abu Dhabi World Professional Jiu-Jitsu Championship, Mistrzostwa Świata JJIF.
• Kategorie i zasady: zawodnicy rywalizują w kategoriach wagowych, wiekowych oraz według poziomu zaawansowania (pasów). Przepisy różnią się znacznie między federacjami i formułami (np. dozwolone techniki, system punktacji, czas walki, zasady Gi vs No-Gi).

Międzynarodowe organizacje ju-jitsu

Rozwojem i promocją ju-jitsu na świecie zajmuje się kilka kluczowych organizacji międzynarodowych:

• Ju-Jitsu International Federation (JJIF): założona w 1998 roku (choć jej korzenie sięgają 1977), jest światowym organem zarządzającym sportowym ju-jitsu (Fighting, Duo, Ne-Waza). Jest uznana przez międzynarodowe organizacje sportowe (GAISF, AIMS, IWGA) i aspiruje do włączenia ju-jitsu do programu Igrzysk Olimpijskich.
• International Brazilian Jiu-Jitsu Federation (IBJJF): największa i najbardziej wpływowa organizacja w świecie Brazylijskiego Jiu-Jitsu, organizująca najważniejsze turnieje Gi i No-Gi na świecie, w tym Mistrzostwa Świata. Ustala standardy techniczne i system pasów dla wielu akademii BJJ.
• Sport Jiu Jitsu International Federation (SJJIF): organizacja non-profit promująca ju-jitsu jako sport dla wszystkich, również dążąca do uznania olimpijskiego. Organizuje własne zawody na całym świecie.
• AJP Tour (Abu Dhabi Jiu Jitsu Pro): profesjonalna liga BJJ z siedzibą w Abu Dhabi (Zjednoczone Emiraty Arabskie), znana z organizacji prestiżowych turniejów z wysokimi nagrodami pieniężnymi na całym świecie (dawniej działająca jako UAEJJF).
• Inne federacje: istnieją również liczne organizacje skupiające szkoły tradycyjnego ju-jitsu oraz inne federacje sportowe o zasięgu regionalnym lub specjalizujące się w konkretnych zasadach (np. grappling).

Ju-jitsu w Polsce

Ju-jitsu ma w Polsce długą tradycję i cieszy się rosnącą popularnością, zarówno w odmianach tradycyjnych, jak i sportowych, zwłaszcza BJJ. Działa Polski Związek Ju-Jitsu (PZJJ), będący członkiem JJIF i odpowiedzialny za rozwój sportowego ju-jitsu w kraju, organizację mistrzostw Polski i reprezentację narodową. Równolegle prężnie rozwija się scena Brazylijskiego Jiu-Jitsu, z licznymi klubami, zawodami rangi krajowej i międzynarodowej oraz polskimi zawodnikami odnoszącymi sukcesy na arenach światowych. Istnieją również organizacje i kluby kultywujące tradycyjne style ju-jitsu oraz nowoczesne systemy samoobrony oparte na ju-jitsu.

Podsumowanie

Ju-jitsu to niezwykle bogata i różnorodna sztuka walki o głębokich korzeniach historycznych i filozoficznych. Od technik walki wręcz japońskich samurajów, przez ewolucję w Judo i Aikido, aż po globalny fenomen Brazylijskiego Jiu-Jitsu i dynamiczne konkurencje sportowe JJIF – ju-jitsu nieustannie adaptuje się i rozwija. Oferuje nie tylko skuteczne metody samoobrony i narzędzia do rywalizacji sportowej, ale przede wszystkim ścieżkę rozwoju osobistego, kształtującą ciało, umysł i charakter. Niezależnie od wybranego stylu, ju-jitsu pozostaje fascynującą podróżą w świat techniki, strategii i samopoznania.